MATBAA DİZGİ TERİMLERİ
Aksan nedir ? : Özellikle yabancı dillerden dilimize geçmiş bazı sözcüklerin söylenişinde yol gösterici olarak görev yapan ve bazı harflerin üzerinde bulunan işaretlerdir.
Alt başlık nedir ? : Büyük yazıları yutulabilir parçalara bölmek için kullanılan, sundukları yazının reklâmını yapan , göz gezdiren insanları okumaya sevk eden ve ana başlığın altında bulunan başlıklardır.
Ara başlık nedir ? : Bir haberin ya da yazının belirli bölümlerine dikkat çekmek için metin aralarında kullanılan yazı dizgisinden çok az büyüklükteki punto ile dizilmiş ve genellikle daha kalın (bold) olan başlıklardır.
Asıl başlık nedir ? : Bir gazete ya da yayın tarafından kurumsal tanımlama olarak kullanılan tasarım ya da logo. Örneğin , bir şirketin logosu…
Basan malzeme : Sıcak dizgide harf, işaret, çizgi, süs gibi baskı işlemi sonucu sayfada görülecek malzemeler.
Basmayan malzemeler : Sıcak dizgide espas (ara boşu), kadrat, anterlin, garnitür, klişe altlığı gibi baskı kalıbında yer alıp mürekkeple temas etmeyen malzemelerdir. Espaslar, kelimelerin arasında ; kadratlar, yarım kalan (dul) satırların tamamlanmasında veya kelime/satır ortalamada; garnitürler, sayfadaki büyük boşlukları oluşturmada; klişe altlıkları, klişeleri yazı yüksekliğine getirmede kullanılır.
Başlık : Metnin başına büyük punto harflerle konunun adını belirtmek amacıyla konulan yazı…
Baştan blok yazı : Satırları sağdan başlayıp son kısmı serbest biten dizgi türü... Soldan blok da denilebilir.
Başvuru İşaretler : Okuyucuyu metinden dipnota ya da diğer başvurulara yönlendirmek için kullanılan işaretler.
Blok paragraf : Paragraf başındaki satırı içeri almadan, satırbaşı boşluğu olmadan yapılan dizgi.
Bloklama : Yazının düşey olarak, sağdan ve soldan düzgün şekilde dizilmesi. Tam blok ve yarım blok olabilir. Tam bloklamada dul satırlardaki harf araları gereğinden fazla açılarak istenmedik bir görünüm sergileyebilirler.
Bold Yazı Nedir ? : Normal yazı karakterinden daha kalın gövdeye sahip olan daha siyah yazı karakteri veya stili.
Bold-italik yazı nedir? : Eğik karakterleri ve kalın çizgileriyle zor okunmasına rağmen (burada olduğu gibi) pek çok dizgici tarafından kullanılan yazı stili. Bu stil daha çok alt başlıklarda tercih edilmelidir.
Çift : Tipo baskıda metal harfleri dizerken kolaylık olsun diye kullanılan cımbıza benzer ince uçlu alet.
Dekoratif yazı nedir? : Dekoratif yazı tipleri özel imajlar için tasarlanmışlardır. Genelde metinlerde değil başlıklarda ve sanat çalışmalarında tercih edilen yazı tipidir.
Dizgi operatörü : Dizgi makinelerinde dizgi işini yapan kişi... Günümüzde yayınevleri dışında dizgi operatörlüğü mesleği yerini hem dizgi tasarım yapabilen yardımcı grafikerlere bırakmaktadır.
Dizgi Nedir ? : Basım yoluyla çoğaltılması düşünülen yazılı bir metnin belirli standartlar gözetilerek matbaa harfleriyle yeniden yazılması işlemi.
Dizgici : Kurşun harfleri, harf kasalarından tek tek alarak kumpas üzerine dizen elle dizen kişiye mürettip; linotype, entertype, monotype gibi kurşun dizgi makinelerinde klavye yardımıyla dizen kişiye dizgi operatörü denir. Günümüzde, masaüstü yayıncılık sistemi içersinde bilgisayarda dizgi yapan elemanlar da bilgisayar dizgi operatörü olarak anılmaktadır.
Dul : Bir paragraf sonunda yarım kalmış satır.
Düzeltmen: Genel tashih kurallarını bilen, metnin yazıldığı dile hâkim olan, bu çerçevede dizilmiş bir metindeki dizgi ve yazım hatalarını düzeltmekle yükümlü kişi.
Eğik Yazı : Normal yazının bilgisayar tarafından hafif eğilmiş türüdür. İtalik olana göre daha iyi okunur.
Elle dizgi: Daha önceden dökümü yapılmış ve hurufat kasalarında yerlerini almış kurşun harflerin mürettipler tarafından teker teker el ile alınarak bir araya getirilmesi yoluyla yapılan dizgi işlemi
Entertype: Kurşuna dayalı dizgi sisteminde som (tek) satırlar dizen mekanik dizgi makinesi.
Font : Belli bir adı ve sabit görünümü bulunan harf, sayı, noktalama işaretleri ve diğer yazı simgelerinin kümesi.
Gale : Kenarlarından ikisi üzerinde bir gönye bulunan ve üzerine elle veya mekanik olarak tipografi dizgi satırları yerleştirilen madeni levha.
Harf Kasası: Belirli bir düzeni olan, içinde metal harfleri(hurufat) barındıran, çok çekmeceli bir kasa.
Harf : Tipografik düzenlemenin en temel öğesidir ve alfabenin her bir simgesini belirtir.
Hat Sanatı : El ile güzel yazı yazma sanatı Hattat: El ile yazı yazmayı sanat olarak uygulayan kişi.
İnisyal Harf : Paragraf başındaki büyük ve çoğunlukla süslü baş harf…
İtalik nedir? : Hümanistik küçük harften türemiş ve matbaacılıkta 1500’e doğru Aldo Manizio’nun girişimiyle benimsenmiş, okuyana göre sağ üst köşeye doğru hafif eğik olan basım harfidir. El yazısına benzetilmek için tekrar tasarlanıp eğilmiştir. İnceliği ve açısı yüzünden okunaklığı azdır.
Kaligrafi : Güzel , şık el yazısı.
Karakter : Veri ve bilgileri işleme ya da iletme amacıyla göstermede, uzlaşmalı olarak kullanılan rakam, harf, noktalama işaretleri ya da herhangi bir başka simge.
Klişe : 1. Tipo baskıda kullanılmak amacıyla, üzerine kabartma olarak bir kompozisyon ya da resim kopya edilmiş madeni levha. 2. Çukur baskıda, fotoğraf negatifi ve pozitifi.
Komut ya da İşlev Karakteri: Verileri kaydetme, işleme, iletme ya da yorumlama gibi işlemlerin yürütülmesi, başlatmaya, değiştirmeye ya da durdurmaya yarayan ve bir veriyi gösterme karakterinden ayrılması gereken karakter.
Majüskül : Büyük harf veya büyük harflerle yazılmış yazı, kapital (büyük harf) veya uppercase (büyük harf) adıyla da bilinir.
Mekanik dizgi : Basılacak matbaa harflerinin mekanik (Linotype, monotype gibi yöntemlerle) olarak dizilmesi.
Miniskül : Küçük harf veya küçük harflerle yazılmış yazı.
Monotype : Tek tek harflerden boyları ayarlanmış satırlar dizen mekanik dizgi makinesi.
Otomatik Satır Aralığı: Yazı tipine, yazı büyüklüğüne ve stiline dikkat etmeden kelime işlem programlarının satır arası boşluklarını otomatik olarak ayarlaması.
Pi Fontları : Daktiloda olmayan simgesel karakterlerle klavyedeki Alt, Option ile elde ettiğimiz sembollerde yüklü bulunan simgeler veya özel olarak üretilmiş simge fontlarına verilen isim.
Pika : Pika tasarımcısı ölçüm birimi. 12 punto = 1 pika, 6 pika = 1 inch , 1inch = 2.54 cm'dir.
Prova tezgâhı : Foto gravürcülerin deneme provalarını çıkarmasına ya da tipo işçisinin ilk prova baskılarını ya da sütun tashihleri yapmasına olanak veren baskı makinesi.
Punto : Harf büyüklüklerinin tanımlandığı temel ölçü birimidir.Kitap harfleri 10 -12 punto arasındadır.
Regular (Standart) : Yazı ailesi mensuplarından biri. Daha çok ana metin dizgisinde kullanılan, okunurluk açısından en uygun yazı şekli.
Sans serif yazı : Genellikle eşit ağırlıklı çizgilerden oluşan , açıklığı en iyi olan ve tırnak adını verdiğimiz bitiş vurguları olmayan yazı tipleridir. Arial, Helvetica, Univers sans serif yazı tipi örnekleridir.
Sayfa başı derinliği : Sayfanın üstünde, üst marja eklenen fazladan boşluk. Bu boşluk genellikle bölüm başlığını belirginleştirmek için yeni bir bölümün ilk sayfasında bulunur. Sayfa başı derinliği tüm kitap boyunca aynı kalmalıdır.
Sayısal (dijital) dizgi: Günümüzde bütün kişisel bilgisayarlarda gerçekleştirilebilen; çok sayıda yazılım ve font üreticisi firma tarafından desteklenerek her geçen gün daha da geliştirilen dizgi sistemi…
Script yazı : El yazısına benzeyen yazı tiplerine verilen addır. Resmiyetten uzak samimi bir hava oluştururlar. Dizgide bazı harfler birleşirken bazıları birbirlerine dokunmazlar. Davetiye gibi az yazı gerektiren samimi yazışmalarda kullanılırlar.
Serif yazı : Tırnaklı yazı tipi olarak da anılan serif yazı tiplerinde her harfin bitiş noktalarında küçük yatay çiziler vardır. Bu çizgiler her harfin şeklini ayrı tutar ve harfler arası geçişi kolaylaştırır. Dikey çizgileri yatay çizgilerinden daha kalındır. İnce ya da kalın, eşit kalınlıkta, incelen şekilde veya yuvarlak olabilirler. Okunurluğu en iyi yazı tipleridir.
Sıcak dizgi: Tipo baskı sistemini destekleyen linotype, entertype dizgi makinelerinde kurşun harflerin dizilip, döküm makinelerinde dökülmesiyle gerçekleştirilen dizgi sistemi. Gutenberg teknolojisi de diyebiliriz. Kurşun harflerin ya tek tek ya da satır halinde dökülmesi esasına dayanır. Bu dizgi sistemi yüksek baskı sistemlerinden tipo baskı sistemini destekler.
Soğuk dizgi: Genel olarak kurşun döküm yoluyla elde edilen diğer harf dizgisi için kullanılır. Foto dizgi ya da sayısal (dijital) dizgi ile karıştırılmamalıdır. 1990 öncesinde IMB vb. firmaların üretmiş olduğu top şeklindeki metal karakter kümelerinden oluşmuş kalıplarla çalışan daktilolar mevcuttu. Her bir top farklı bir karakter içerirdi. Topları değiştirerek değişik karakterlerde dizgi yapmak mümkündü. Sıcak dizginin yaygın olduğu o dönemde bu sistem soğuk dizgi olarak adlandırılmıştı.
Sondan blok : Satırların sağa dayalı olduğu dizgi türü.
Tashih: Dizgi yanlışını düzeltme işi. Tashih konusunda ortak bir dil oluşturulmuş olup, belli işlemler belli sembollerle gösterilir.
Tipografi : 1. Kabartma kalıplar (tek tek karakterler, gravürler, klişeler) üzerinde dizgi ve baskı yöntemi. 2. Grafik tasarımda yazılı unsurların (yazı karakteri, yazı büyüklüğü vb.) sanatsal bir bakış açısı ile düzenlenmesi işi. Günümüzde bilgisayarlı tipografinin gelişmesi ile beraber yazı aileleri zenginleşmiş yeni Tipografik türler oluşturmak kolaylaşmıştır.
Tipometre: Dizgicilerin kullandığı taksimatlı cetvel. Üzerinde iki ayrı taksimat bulunan düz bir cetveldir. Bunların birisinde metre sisteminin ondalık bölümleri (santimetre, milimetre), ötekindeyse on iki eşit parçaya bölünen ve birimi tipo puntosu olan tipografi sistemi yer alır.
Tire : 1.Çizginin eş anlamlısı 2.Hiçbir yumuşak tonu olmayan ve yalnızca iki uç yoğunluğu bulunan fotoğraf. 3. Tire klişesi ya da filmi , yalnızca düz beyazları ve siyahları olan bir belgeden hareketle elde edilmiş baskı kalıbı parçası (Tramlamanın karşıtı olarak)
Truetype Font : Apple ve Microsoft tarafından sunulan yazı tipi düzeni. Trutype yazı tipleri çoğu zaman lazer yazıcılarda çok daha hızlı çıktı alınmasını sağlar.
X-yüksekliği : Latin Alfabesi'ndeki küçük x harfinden adını alan X-yüksekliği kavramı a , e , o , u , ı gibi küçük ünlülerin yüksekliği anlamına gelir ve önemli tasarım özelliğidir. Aynı puntodaki az x yüksekliğine sahip yazı karakteri , çok x yüksekliğine sahip yazı karakterinden daha az yer kaplar. (12 punto Times ile 12 punto Arial'i karşılaştırdığımızda Arial daha çok yer kaplar.)
ABCÇDEFGĞHIİJKLMNOÖPRSŞTUÜVYZ (Arial-Regular 12 punto)
ABCÇDEFGĞHIİJKLMNOÖPRSŞTUÜVYZ (Times-Regular 12 punto)
Yazı Ailesi : Bir tipografik karakterin değişik et kalınlıklarında ve daraltılmış , genişletilmiş , eğimli , çizgili gibi çeşitlemelerinden oluşan gruba denir. Helvetica , Arial , Garamond , Times font aileleri gibi…
Yazı kalınlığı : Yoğunlaştırılmış yazı karakterleri çok yer harcamadan başlıkların etkisin artırmaya yarar. Yoğunlaştırılmış ; sıkıştırılmış veya bozulmuş demek değildir. Bunlar daha çok etki için tasarlanmışlardır. Her karakterin içindeki boşluğun artması için x- küçüklüğü yükseklikleri artırılmıştır. Buda yazıya açıklık sağlar. Harf , satır ve paragraf arası boşlukları hem okunurluğu hem de açıklığı etkiler. Hem metinde , hem de başlıklarda harf arası boşluklarını ayarlayarak büyük farklılıklar oluşturulabilinir. Harf satır ve paragraf arası boşluklarını hesaplarken iki kavramı unutmamak gerekir. İzleme ve ayarlama ( İzleme; Bütün doküman da ki harf arası boşlukların aynı olması demektir. Ayarlama ise; Sola bloklu yazının, bloğundan daha az resmi görünüm verdiği kabul edilir.)
Yazı Karakteri Takımı (Font) : Bir harf biçiminin bütün alfabesidir. Diğer bir deyişle aynı dizide aynı ölçüde ve aynı hizada sayıları , noktalama işaretlerini de içeren bütün parçalarıyla özel harflerin uygun toplanmasıdır.
Yazı Stili : Bir yazı tipinde farklı yerlere vurgu yapmak için kullanılan değişiklerdir. Normal , kalın , italic , kalın-italic , altı çizgili , gölgeli vb. yazılardır.
Yazı Tipi Ayarlaması : Varolan yazıt iplerini düzenleyerek yenilerini yaratmanızı sağlayan etki. Bu etkiye sahip yazılımlarda harflere ince bitiş çizgileri ekleyebilir, harfleri bastırabilir, gerebilir ve her iki tarafına da boşluk ekleyebilirsiniz. Yazı tipini temelden değiştirmek istiyorsanız x-yüksekliği ile oynayabilir ve logo olarak kullanılabilecek değişik semboller bulabilirsiniz…
Yazı tipi : Temel olarak aynı özelliklere sahip karakter setleri… Artık kelime işlem programlarıyla büyüklükler ayarlanabildiğinden yazı tipi terimi, aynı çizgi oranlarına sahip karakter setleri için kullanılmaktadır. Çoğu yazı tipi normal ve kalından daha çok alternatif sunarlar. Mesela sans serif yazıların büyük bir kısmı hafif ve ağır yazı seçeneklerini içerirler. Bunlar genel metin yazısından kullanılmaya elverişli olmamakla birlikte; başlıkları renklendirir ve hareket katarlar. Light , Regular, Bold , Black , Ultra Black gibi seçenekler mevcuttur.